Forfatter: thorleifthorsen

Ei veke på Jæren i samband med feiring av 90-års dagen til mor. Basen vår har vore hytta som personalforeningen til ansatte ved Jonas Øglænd sykkelfabrikk (nedlagt forlengst) har på Hedlestø i Sola kommune. Ei hytte bygd sist på 50-talet som har beholdt mye av den tids standard med små rom og og køyesenger. Og ei hytte med beliggenhet like ved ei av dei flottaste strendene i landet. Det skulle tilsynelatande ligge til rette for mange fotostunder, men med ansvar på dagtid for barnebarn i aktiv alder blei det bare «eit og anna foto» innimellom og etter leggetid. Været var vindfullt med mykje sjø og regn men litt sol.

Lyset er fasinerande her ute på kanten av Norge. Navnet Jæren kjem frå det norrøne jaðarr som tyder «rand», «kant» eller «jare». På denne «kanten mot havet» er lyspelet på himmelen ofte spennande – spesielt ved soloppgang og ved dagens slutt. Store bølger trigger og fotografane.

Å studere skipstrafikken forbi Hedlestø gir eit inntrykk av kor viktig havet er som transportåre. Og også mange spennande fotomotiv å finne utpå der.

Feistein fyr er eit av desse «evige» motiva som blir avbilda frå ulike vinklar og med ulike objektiv av mange fotografer.

Før i tida var vannaktivitetar knytta til sommarhalvåret. No er det blitt ein heilårsaktivitet, og jo meir vêr jo større aktivitet.

Det er trostetid no – den rike rognebærhausten har freista store trosteflokkar til å stoppe opp.  Flokk etter flokk landar og «stappar» i seg rognebær. Bæra er på sitt finaste no – «søte, saftige og kjøttfulle».

Frå eit lite kamuflasjetelt følger eg med i trostelivet. Det har blitt mange fine stunder med «kortreist» natur – natur som me har utom stuedøra og ofte ser utan å legge merke til.  På mange vis ei stor naturoppleving som kan konkurrere med harefotografering på Vauldalen eller havørnsafari i Flatanger.

Trostanes lokkerop høyres først – gråtrostens «gih» eller «sjakk-sjakk-sjakk» og rødvingetrostens syltynne lyd – «styyyf». Så høyres vingeslag, sus frå mange fuglekroppar….  Og trea fylles med trost – gråtrost, rødvingetrost og ein og annan måltrost. Dei êt bær eller rettare sluker dei. Flyttar seg til ei bjørk for å fordøye bæra før ny spiseøkt. Eller dei sper på kosten med makk og insekter frå ei nærliggande eng.

På slike dagar er det lyd i skogen; gråtrosten har sitt «skvalder» mens rødvingetrosten syng sine ufullstendige toner. Innimellom høyres måltrostens metalliske enkle lokke- eller varslelyd.

Andre gonger er det heilt roleg – ingen lyd og ingenting å sjå. Men så er det plutseleg ein trost i treet, ein til og ein til. Forsiktig og vaktsomt ter dei seg. Ofte sit dei skjult inne i greinverket. Lurer seg fram og snapper eit bær.  Ved minste forstyrring tar dei til vingene og forsvinn.

Ein morgon var det bare ein og annan trost å se, men desto fleire i trea rundt. Det blei ein minneverdig konsert då sola rann.

Gråtrosten er den dominerande og lydsterke av trostane. Rødvingetrosten er mindre og opptrer meir anonymt og er meir på vakt. Han held seg ofte inne i greinverket og tar fort til vingene. Han skilles lettast frå andre trostar på det rustrøde feltet under vingene og den markerte lyse stripa over augene.

Rett som det er høyres eit brus frå mange mange trostevinger-alle trostane lettar. Ein spurvehauk har gjort eit utfall mot trosteflokken men som oftast blir det bomtur. Ein dag var og haukugla innom plassen utan å lykkas.

Høgt heng dei og sure er dei sa reven om rognbera. Der tok reven feil – det er dei som heng høgst oppe og ytterst ute som modnes fortast og etes først av trosten.

Etter eit par hektiske veker tynnes det ut med bær – får håpe at det er noko att til sidensvans og konglebit om desse staselege fuglane skulle dukke opp litt seinare i haust.

Det er ei fargerik tid no: Bladverket i rogna lyser i grønt, gult, oransje og rødt og dei røde bæra gjer det enda meir fargerikt. Trosten har kan hende ikkje så spennande fargar men på nært hald ser eg at han er vakker på eit litt diskre vis. Han kler rogna! Eksotisk dette – nesten så ein ikkje trur at slike fargepalettar finns her på Røros.

Fotografert med Nikon D500 og Nikon 500mm f 5,6PF  iso 1000 – 3000, lukkartid 1/800sek-1/1250sek.

Når fototuren går til Innherad på denne tida av året, er det garantert å sjå kortnebbgås og grågås i tusental. Kortnebbgåsa har vore tema for denne bloggen fleire gonger tidlegare. Ein kort repetisjon: Kortnebbgåsa hekkar på Svalbard. Vinterkvarteret til arten er i Danmark, Tyskland og Nederland. Kotnebbgåsbestanden har hatt ein nesten eksponensiell vekst og vinterbestanden er no på rundt 80 000 fuglar. Størsteparten av bestanden rastar rundt Trondheimsfjorden på trekket vår og haust.

Her på Røros er det særleg på hausttrekket me legg merke til kortnebbgåsa. Store flokkar kan ses og høyras til alle døgnets tider. På klåre haustnetter er det ikkje uvanleg å høyre lyden av trekkande gjess. Når dei passerer Røros kan det vere at turen går til områda rundt Mjøsa eller gåsa kan ta strake vegen til Danmark.

I periodar er kortnebbgåsa å se overalt i Innherad. På denne turen var det store flokkar med kortnebbgås samla ute på Nesset på Levanger. Jordbrukslandskapet her er eit gedigent matfat med restar frå haustens avlingar: Korn, gras, gulrot, potet…..

Med jevne mellomrom lettar flokkane og himmelen dekkes av tusenvis av kortnebb- og grågås. Eg fann meg ein utkikksplass like ved ein av storgardane på Nesset. Det var ikkje råd å kome nær gåseflokkane men greit nok å sitte på avstand og bivåne når flokkane letta, flaug nokre rundar for så å vende tilbake.

Nokre gonger er det havørna som skremmer opp gåsa. Folk eller hundar som nærmar seg kan og vere grunn til at fleire tusen gjess tar til vingene samstundes. Og nokre gonger lettar dei utan påviseleg grunn. I 2019 skreiv eg slik i bloggen for veke 39: Først høyres «flappinga» av tusenvis av vinger (antall gjess x 2) – som ei storbølge som bryt – så kjem kaklinga – ein kakofoni av lyd – og så bruset av alle gjessene som er i lufta. Delar av utsynet viskes bort av ein grå «gåsevegg». Etter eit par runder i lufta landar flokken att.

Nede ved Eidsbotn var eg på «fotohold» av ein liten kortnebbgåsflokk – det næraste eg kom på denne turen.

Eit par foto med lang lukkartid og bevegelse av kamera høyrer med.

Eit av haustens fotoprosjekt har vore rogna – treet med det latinske navnet Sorbus aucuparia. Blomstringa i vår var fantastisk – og rognetrea lyste opp over alt. Med ein god sommar og varm haust låg alt til rette for ein rett rognebærhaust. Og for ein haust – det lyser rødt over alt av rognebær. Og trosten har kome tl dekka bord – meir om det i ein seinare blogg.

Ei tynn «einstamma» høgreist rogn har vore fotoobjekt frå dei fyrste røde bæra og fram til no kor trosten «gasser» seg irognebær.

Langs kysten og til fjells danner rogna ofte buskform med mange stammar på same rot. Rogna finn me i heile Norge frå sør til nord. I Sør-Norge er det funne rogn opp til 1500 moh. Den er lite krevande og veks i alle jordtypar. Rogna er lyskrevjande, men toler vind. Eit rognetre kan bli opptil hundre år og 10 m høgt.

Frå Wikipedia: «Rogna skal ha sterke magiske krefter, og er blitt brukt som tuntre i både Skottland og Finland for å verna mot alt vondt. I norrøn tid var treet vigd guden Tor……. I Noreg knyter det seg særleg magiske førestillingar til flogrogn, det vil seia rogn som har spira og slege rot oppe i andre tre. Ski laga av slik rogn skulle gå mest av seg sjølv, økseskaft av flogrogn gav vern mot sjølvhogg, og rogn brukt i ymse reiskapar skulle gje vern mot trolldom og vonde makterog det opptrer i fleire segner. «

Når det er mykje rognebær blir det alltid spørsmålet om det blir mykje eller lite snø komande vinter. Det blir sagt at mykje bær gir snøfattig vinter fordi rogna ikkje kan bære tungt to gonger. Andre meiner at mykje rognebær gir snørik vinter for bæra skal vere mat til fuglar og dyr gjennom vinteren. Det er tvilsomt om rogna kan fortelje oss om vêret som skal kome. Men mykje rognebær fortel om vêret som var.

Meir frå Wikipedia:» Rogn blir nytta i treforedlingsindustrien og som fyringsved. Rogneveden er hard og seig, og eignar seg godt som dreieemne og som skaft til ulike verktøy. Tidlegare vart rogn òg brukt til å lage ski og på grunn av styrken har det og vore vanleg med rogn til sleggeskaft. Borken kan brukast til garving og har òg vore brukt som dyrefôr….. Bæra er sure, men kan nyttast i til dømes rognebærgelé. Frysing av bæra gjer dei mindre sure, men senker òg innhaldet av pektin slik at dei blir mindre eigna til gelélaging. Rognebær skal òg vera ein viktig ingrediens i brennevinet Gammel Dansk…….Tidlegare blei rognebær brukt som urindrivande middel, mot nyrestein og mot skjørbuk.«

ICM – intended camera movement – fire forsøk med kamerabevegelse under eksponering og litt hjelp av vinden.

Her er brukt det eg har av linser – frå Nikon 14-24 mm til Nikon 200-400mm telezoom samt Nikon 105mm Macro. Kamera er hovedsaklig Nikon D850

Bloggtema er invasive eller invaderande planter og dyr. Lupin og brunsnegle er døme på invasive artar. Pukkellaks opprinneleg frå Stillehavet, er eit anna døme. «Invasive arter er dyr og planter, der spredes til områder, som de ikke selv ville kunne sprede sig til, og som samtidig har en negativ effekt på den oprindelige biodiversitet.» Definisjon frå Miljødirektoratet i Danmark

Langs Ann-Magrits vegen her på Røros finn me tre invasive planter: Lupin, blåleddved og ildsveve. Felles for invasive planter er at dei ofte har si opprinning i ein annan verdensdel kor dei har sin funksjon og er tilpassa naturmiljøet der. Dei blir flytta til ein annan del av verden kor dei ikkje har ein naturleg plass og ingen «fiendar».

Lang vegane er det ofte lupinar å sjå- flotte er dei i full blomst med eit mangfold av fargar. Opp gjennom tida har dei blitt brukt i samband med bygging av vegar for å etablere vegetasjon fort i anleggsområdet. Lupinen blei første gongen introdusert i Norge sist på 1800-talet. Jærlupin blei dei første kalla sidan det var langs Jærbanen dei blei sådd. Seinare har hagelupin og sandlupin kome til og spreid seg langs vegar, jernbanelinjer, strender, hagar….

Lupinane har stor formeringsevne og utkonkurrerer andre artar noko som er kjenneteikn på invasive artar. Lupinen kan binde nitrogen frå lufta – ein eigenskap som planter i ertefamilien har. Dei blei derfor mykje nytta til jordforbedring.

Blåleddveden er ein annan art som har dukka opp i dei seinare åra. Blåleddveden har vore nytta som hageplante lenge – ja faktisk frå sist på 1800-talet. Dei siste 30 åra har hagebruken auka og dermed har me fått ein kraftig spredning. Blåleddveden finnes vill i Nordaust-Europa som Karelen og austover til Sibir. Det ser spesielt ut som arten trives i furuskog og skrinn bjørkeskog. Her vil den utkonkurrere stedeigne artar. I Folldal har dei erklært krig mot blåleddveden. I fjor blei det arbeida for å få planten vekk frå Kvitsanda med godt resultat. Blåleddveden spreier seg med hjelp frå fuglar. Dei blå bæra er ettertrakta og frøet blir frakta vidare til nye veksestader.

Siste invasive arten frå Ann-Magrits veg er ildsveva eller rødsveve som den ville varianten heiter. Denne finns nokre få stader i Norge ofte i tilknytning til setervoller. Planter du ildsveva i hagen så vil du fort ha fått ein venn for livet eller som ein innsendar på eit nettforum skreiv: «Syntes den Ildsveven var så fin, så jeg plantet noen for et par år siden. Nå er den absolutt over alt, selv om jeg har passet på å klippe den før den frør seg. Er det noe å gjøre med det, eller skal jeg bare resignere?» Hagevarianten kjem frå lenger sør i Europa.

Det er mange fleire invasive planteartar enn desse tre. Kanadagullris, fagerfredløs, gravbergknapp, kjempebjørnkjeks er nokre og fleire vil nok kome til.

Forrige vekes blogg var om Femundsmarka. Denne veka blir det foto frå eit anna verneområde i Røros kommune – Skardsfjella og Hyllingsdalen landskapsvernområde. Landskapsvernområdet strekker seg frå Hyllingsdalen i Røros kommune til Nesjøen i Tydal kommune. Om ein vil ferdas her er fleire stader å starte turen: Torsvollen i Hyllingsdalen, Vauldalen, Ridalen og Stuggudal i Tydal.

Landskapsvernområdet ligg hovedsaklig i Gåebrien sijte (Riast Hyllingen reinbeitedistrikt) sitt område. Dei sørsamiske navna er mange og fortel om lang tids bruk : Guevtele, Guevtelesjaevrie, Soenehkejaevrie, Soenehketjahke…. Og dette som for meg er uberørt villmark er eit samisk kulturlandskap med spor etter lang tids bruk. Synleg for den som veit kva ein skal sjå etter. For ein dagsbesøkande er det reinen som minner oss om historien og bruken av fjellområdet.

Fleire gonger tidlegare har eg vore inne i landskapsvernområdet – første gongen faktisk lenge før vernet blei ein realitet. Den gongen gjekk turen frå svenskegrensa via Grøndalen, Hyddsjøen, Vigelssjøen og fram Hyllingsdalen til Torsvollen. Flott tur! Seinare har det blitt kanoturar, fugleturar og korte molte- og soppturar for det meste i utkanten av verneområdet.

I forrige veke blei det tid til ein dagstur. Fjellet Ijsengealta på 1525 moh var turmål. Turen starta frå Movollen i Ridalen. Dit går det an å komme med sykkel frå rv 705. Turmålet var fjellet Ijsengealta på 1525 moh. Nå kom eg ikkje dit – vegen innover og oppover blei for lang sjøl om eg starta heimanfrå før sola stod opp. Stiar å følge er det ikkje mange av her – i alle fall ikkje der eg valgte å gå. Dette er eit område med lite ferdsel. Det går ein sti frå Møsjøen i Tydal inn til Vigelsjøen.

I år er det 50 år sidan Femundsmarka nasjonalpark blei etablert. Femundsmarka ligg mellom Femunden og Sverige i kommunane Engerdal og Røros. Jubileet har blitt markert fleire goger gjennom sommaren på to av innfallsportane til marka: Elgå i sør og Synnervika i nord.

Nasjonalparken er på tilsaman 597 km². Men Femundsmarka er og ein del av eit større «villmarksområde» på over 2000 km² – noen gonger kalla Grenselandet: Femundsmarka med tilliggande landskapsvernområder (Femundslia, Langtjønnvassdraget og Flensmarka), Städjan og Nipfjället, Långfjället og Rogen naturreservat på svensk side. Og like sør for Femundsmarka ligg Gutulia – nasjonalpark oppretta i 1968.

Femundsmarka fekk nasjonalparkstatus i 1971 og i 2003 blei parken utvida til dagens storleik. Formålet med vernet er «å bevare et stort, sammenhengende og i det vesentlige urørt skog- og fjellområde, å bevare landskapsformer med blant annet det særpregede dødislandskapet med blokkmark, morenerygger, sjøer og vannsystemer, og å bevare det naturlige biologiske mangfoldet med et egenartet plante- og dyreliv.» (Forskrift om verneplan for Femundsmarka)

I verneforskriften seies dette om bruken: «Allmennheten skal gis anledning til naturopplevelse gjennom utøving av tradisjonelt og enkelt friluftsliv med liten grad av teknisk tilrettelegging. Kulturminner i nasjonalparken skal sikres mot skade. Området skal kunne nyttes til reindrift. Ivaretakelse av naturgrunnlaget innenfor nasjonalparken er viktig for samisk kultur og næringsutnyttelse.«

Då parken blei etablert var ein nok ikkje så bevisst alle spora etter menneskeleg aktivitet i Femundsmarka. Det var villmarka ein verna. I dag er bevistheten rundt og kunnskapen om tidlegare tiders bruk av Femundsmarka ein heilt anna. Villmarka som blei verna – » …et stort, sammenhengende og i det vesentlige urørt skog- og fjellområde -hadde vore i bruk i hundrevis av år. Samane hadde brukt området lenge før kobberverkets tid. Og i dag er Femundsmarka viktig for reindrifta – reinbeitedistrikta Gåebrien sijte og Saantin sijte har vinterbeite rundt Femunden. Mens Svahken sijte har både vinterbeite og sommerbeite i og rundt Femundsmarka.

Femundsmarka er etter våre begrep eit villmarksområde som det går fram av verneforskriften. Men det er og i aller høgste grad eit kulturlandskap. For kobberverket på Røros var skogen i marka og rundt Femunden viktig – både til byggemateriale og i form av trekol. I ein periode frå 1739 til 1822 var det smelthytte ved Femunden – Femund Hytte på vestsida av sjøen. Det var lettare å frakte malmen frå gruvene rundt Røros hit enn å frakte store mengder tømmer og trekol til Røros. På det meste budde det nærare 100 personar på Femundshytten. I 1822 var skogen så uthogd at smelthytta blei flytta sør til Drevsjø.
Malmen blei frakta med hest frå gruvene på Røros til Nordvika vinterstid og med prammar over sjøen fram til smelthytta når sjøen blei isfri. Langs Langtjønnvassdraget kan me framleis finne spor etter malmveien i form av malmklumper. Og deler av malmveien er fortsatt utan vegetasjon. (Langtjønnvassdraget er verd eit eige blogginnlegg seinare – tømmerrenner bygd sist på 1700-talet frå Femunden til Hådalsvasdraget som gjorde at såkalla «østfisk» kom inn i øvre del av Glåma.)

Mange rørosinger har Femundsmarka som sitt område-både til fiske, jakt eller fotturar. Men Femundsmarka er populær langt utover Rørostraktene. Eg husker eg blei forundra då eg kom over ei tysk bok om Femundsmarka for nokre år sidan. Og då Lars Monsen laga sitt TV-program om marka tok interessen skikkelig av. (Monsen har forøvrig etablert Femund Lodge på Elga og planlegger å bruke marka i reiselivssamanheng.) Mykje ferdsel går langs faste stiar blant anna på DNT sitt løypenett. Men mange streifer rundt på leit etter fiskeplassar og fine leirplassar. Bruken er postiv utfrå eit folkehelseperspektiv. Men slitasje og forsøpling er og ei side av trafikken. I forbindelse med jubileumsmarkeringa blei det frå reindrifta peika på utfordring knytta til hundkjøring i marka på vinterstid som uroar reinen i ein kritisk periode.

Mitt forhold til Femundsmarka: Eg må med skam meddele at det er lenge sidan eg har vore inne i nasjonalparken. Men områda rundt og då spesielt Flensmarka landskapsvernområde på vestsida av Femunden har eg besøkt titt og ofte – sommar som vinter, til fots og med kajakk. Fotografia er stort sett tatt frå «andre sida » av Femunden mot Femundsmarka eller frå kajakk.

Sidan eg for eit år sidan var på Lauvsnes for å fotografera havørna, har eg ønska meg tilbake. Nå har det blitt ny tur dit og tur med ørnemannen Ole Martin Dahle som guide og turvert. Turen blei ei like mektig oppleving som i fjor. Havørn, måker og tjuvjo – alle blir «lokka» til båten av mat som kastes ut for at fotografen skal få så gode foto som mogeleg.

Turane til Norway Nature er populære både for dei som vil fotografere og dei som vil bli med for se på havørna.

Foto frå først i veke 32 – ein stemningsrapport frå timane like før og etter soloppgang. Vekkeklokka var innstilt på 03.30 to dagar. Første morgonen var Storwartz og morgonlyset der målet. Morgonen etter var Grådalen og moltemyrane turmål. Og på veg dit var det også andre motiv å fotografere: Elgoksar, Glåma med fjellet Storskarven, flyplassen i morgonlyset….

Og moltmyrane i Grådalen svara til forventningane!

4.august var frosten så vidt innom Rørostraktene. Utpå morgonkvisten sank temperaturen såvidt under fryspunktet. Ikkje mange kuldegradene men nok til at potetgraset fraus mange stader og blåbæra blei blaute og uspiselege. Bakken blei rimkledd og mange planter fekk dekorert overflata med små frostkrystallar. Frosten slår litt ulikt til – langs bekkedrag og langs vatn frys det ikkje så lett. Det same kan gjelde inni skog og kratt. Ute på flater og myrdrag derimot kan kuldegradene derimot bite frå seg.

Eg var tidleg oppe og ute og fekk høve til å fotografere rimfrosten på sommarblomstene som i parentes tåler ei frostnatt eller to.

Strandlangs på Jæren med fotoapparat..

Foto frå Tungenes i Randaberg kommune og Hedlestø i Sola kommune, Rogaland fylke fotografert i juli 2021.

Eg har kryssa Hardangervidda frå Halne ved Rv 7 til Haukeliseter i sør denne sommaren saman med dotter Gunnhild. Litt om turen og mitt forhold til Hardangervidda er bloggtemaet for veke 27 og 28.

Gunnhild skulle gå Massiv-ruta til DNT frå Sotaseter i Breheimen gjennom Breheimen, Jotunheimen, Skarvheimen og Hardangervidda med avslutning på Haukeliseter- tilsaman 400 km. Og ho ønska følge over Hardangervidda.
Me fulgte DNT-rutene frå Halne fjellstue via Stigstuv, Sandhaug, Litlos, Hellevassbu til Haukeliseter – 100 km tilsaman.

Hardangervidda – Europas største høgfjellsslette – var «mitt fjell» i ungdomsåra. Første tur dit var i 1965 saman med morfar og mormor. Turen gjekk med kløvhest frå Lofthus ved Sørfjorden til Fagradal inne på Vestvidda. To kløvhestar bar for oss og hestane bestemte tempoet opp lia og innover fjellet. To dagar tok turen inkludert ei overnatting. Mange år seinare gjekk eg same turen to gonger då med ansvar for ein sauflokk på rundt 60 dyr som skulle på sommarbeite i Fagradal. Tove var med andre gongen. Andre gongar fuglaturar, fototurar og reine fotturar med start frå Lofthus, Kinsarvik og Dyranut. Tur i ungdommeleg overmot opp til kanten av Hardangerjøkulen for å finne skikkelig is til whiskeyen – Bourbon on the rocks! Turar langs T-merka ruter, gamle ferdselsårer, dyretråkk eller på kryss og tvers etter innfallsmetoden. Ein av dei siste lange turane var påskeskitur frå Finse over vidda og ned i Ryfylkeheiane. I seinare år (ca 30 år sidan) er ein familietur til Bjoreidalen minneverdig. Eit kraftig tordenvær holdt i alle fall den vaksne delen av familien vaken om natta. Eit lite telt ute på den store Vidda når det lyner og tordner kjennes utrygt.

Eg har tidlegare -for rundt 45 år sidan ferdas i delar av området der årets tur gjekk . Men det er så lenge sidan at landskapet opplevdes som nytt og ukjent. Og Vidda kjentes tyngre ut no som naturleg er. Eit år «i gamle dager» gjekk eg frå Litlos til Haukeliseter på dagen -to DNT-dagsmarsjar. Og ein annan gong over 50 km på ein dag. I dag er dette ikkje tenkbart.

Me møtte ei ungjente ein stad innpå Vidda, og utveksla informasjon på sedvanleg vis om kor me kom frå og kor me skulle og ønska kvarandre god tur vidare. Jenta for avgarde. «Sjå på henne pappa – så fort gjekk eg og då eg gjekk åleine» var kommentaren frå Gunnhild! Og oppmuntrande kjende kommentarar på turen som «….bare over neste haug så er vi framme» var det mange av.

Ei lita oppsummering: Sjøl om det var tyngre å krysse Hardangervidda enn eg trudde, så frister det til gjentaking. Å gå på «gamle stiar» på Vestvidda må ha prioritet.