Forfatter: thorleifthorsen

Bloggtema er invasive eller invaderande planter og dyr. Lupin og brunsnegle er døme på invasive artar. Pukkellaks opprinneleg frå Stillehavet, er eit anna døme. «Invasive arter er dyr og planter, der spredes til områder, som de ikke selv ville kunne sprede sig til, og som samtidig har en negativ effekt på den oprindelige biodiversitet.» Definisjon frå Miljødirektoratet i Danmark

Langs Ann-Magrits vegen her på Røros finn me tre invasive planter: Lupin, blåleddved og ildsveve. Felles for invasive planter er at dei ofte har si opprinning i ein annan verdensdel kor dei har sin funksjon og er tilpassa naturmiljøet der. Dei blir flytta til ein annan del av verden kor dei ikkje har ein naturleg plass og ingen «fiendar».

Lang vegane er det ofte lupinar å sjå- flotte er dei i full blomst med eit mangfold av fargar. Opp gjennom tida har dei blitt brukt i samband med bygging av vegar for å etablere vegetasjon fort i anleggsområdet. Lupinen blei første gongen introdusert i Norge sist på 1800-talet. Jærlupin blei dei første kalla sidan det var langs Jærbanen dei blei sådd. Seinare har hagelupin og sandlupin kome til og spreid seg langs vegar, jernbanelinjer, strender, hagar….

Lupinane har stor formeringsevne og utkonkurrerer andre artar noko som er kjenneteikn på invasive artar. Lupinen kan binde nitrogen frå lufta – ein eigenskap som planter i ertefamilien har. Dei blei derfor mykje nytta til jordforbedring.

Blåleddveden er ein annan art som har dukka opp i dei seinare åra. Blåleddveden har vore nytta som hageplante lenge – ja faktisk frå sist på 1800-talet. Dei siste 30 åra har hagebruken auka og dermed har me fått ein kraftig spredning. Blåleddveden finnes vill i Nordaust-Europa som Karelen og austover til Sibir. Det ser spesielt ut som arten trives i furuskog og skrinn bjørkeskog. Her vil den utkonkurrere stedeigne artar. I Folldal har dei erklært krig mot blåleddveden. I fjor blei det arbeida for å få planten vekk frå Kvitsanda med godt resultat. Blåleddveden spreier seg med hjelp frå fuglar. Dei blå bæra er ettertrakta og frøet blir frakta vidare til nye veksestader.

Siste invasive arten frå Ann-Magrits veg er ildsveva eller rødsveve som den ville varianten heiter. Denne finns nokre få stader i Norge ofte i tilknytning til setervoller. Planter du ildsveva i hagen så vil du fort ha fått ein venn for livet eller som ein innsendar på eit nettforum skreiv: «Syntes den Ildsveven var så fin, så jeg plantet noen for et par år siden. Nå er den absolutt over alt, selv om jeg har passet på å klippe den før den frør seg. Er det noe å gjøre med det, eller skal jeg bare resignere?» Hagevarianten kjem frå lenger sør i Europa.

Det er mange fleire invasive planteartar enn desse tre. Kanadagullris, fagerfredløs, gravbergknapp, kjempebjørnkjeks er nokre og fleire vil nok kome til.

Forrige vekes blogg var om Femundsmarka. Denne veka blir det foto frå eit anna verneområde i Røros kommune – Skardsfjella og Hyllingsdalen landskapsvernområde. Landskapsvernområdet strekker seg frå Hyllingsdalen i Røros kommune til Nesjøen i Tydal kommune. Om ein vil ferdas her er fleire stader å starte turen: Torsvollen i Hyllingsdalen, Vauldalen, Ridalen og Stuggudal i Tydal.

Landskapsvernområdet ligg hovedsaklig i Gåebrien sijte (Riast Hyllingen reinbeitedistrikt) sitt område. Dei sørsamiske navna er mange og fortel om lang tids bruk : Guevtele, Guevtelesjaevrie, Soenehkejaevrie, Soenehketjahke…. Og dette som for meg er uberørt villmark er eit samisk kulturlandskap med spor etter lang tids bruk. Synleg for den som veit kva ein skal sjå etter. For ein dagsbesøkande er det reinen som minner oss om historien og bruken av fjellområdet.

Fleire gonger tidlegare har eg vore inne i landskapsvernområdet – første gongen faktisk lenge før vernet blei ein realitet. Den gongen gjekk turen frå svenskegrensa via Grøndalen, Hyddsjøen, Vigelssjøen og fram Hyllingsdalen til Torsvollen. Flott tur! Seinare har det blitt kanoturar, fugleturar og korte molte- og soppturar for det meste i utkanten av verneområdet.

I forrige veke blei det tid til ein dagstur. Fjellet Ijsengealta på 1525 moh var turmål. Turen starta frå Movollen i Ridalen. Dit går det an å komme med sykkel frå rv 705. Turmålet var fjellet Ijsengealta på 1525 moh. Nå kom eg ikkje dit – vegen innover og oppover blei for lang sjøl om eg starta heimanfrå før sola stod opp. Stiar å følge er det ikkje mange av her – i alle fall ikkje der eg valgte å gå. Dette er eit område med lite ferdsel. Det går ein sti frå Møsjøen i Tydal inn til Vigelsjøen.

I år er det 50 år sidan Femundsmarka nasjonalpark blei etablert. Femundsmarka ligg mellom Femunden og Sverige i kommunane Engerdal og Røros. Jubileet har blitt markert fleire goger gjennom sommaren på to av innfallsportane til marka: Elgå i sør og Synnervika i nord.

Nasjonalparken er på tilsaman 597 km². Men Femundsmarka er og ein del av eit større «villmarksområde» på over 2000 km² – noen gonger kalla Grenselandet: Femundsmarka med tilliggande landskapsvernområder (Femundslia, Langtjønnvassdraget og Flensmarka), Städjan og Nipfjället, Långfjället og Rogen naturreservat på svensk side. Og like sør for Femundsmarka ligg Gutulia – nasjonalpark oppretta i 1968.

Femundsmarka fekk nasjonalparkstatus i 1971 og i 2003 blei parken utvida til dagens storleik. Formålet med vernet er «å bevare et stort, sammenhengende og i det vesentlige urørt skog- og fjellområde, å bevare landskapsformer med blant annet det særpregede dødislandskapet med blokkmark, morenerygger, sjøer og vannsystemer, og å bevare det naturlige biologiske mangfoldet med et egenartet plante- og dyreliv.» (Forskrift om verneplan for Femundsmarka)

I verneforskriften seies dette om bruken: «Allmennheten skal gis anledning til naturopplevelse gjennom utøving av tradisjonelt og enkelt friluftsliv med liten grad av teknisk tilrettelegging. Kulturminner i nasjonalparken skal sikres mot skade. Området skal kunne nyttes til reindrift. Ivaretakelse av naturgrunnlaget innenfor nasjonalparken er viktig for samisk kultur og næringsutnyttelse.«

Då parken blei etablert var ein nok ikkje så bevisst alle spora etter menneskeleg aktivitet i Femundsmarka. Det var villmarka ein verna. I dag er bevistheten rundt og kunnskapen om tidlegare tiders bruk av Femundsmarka ein heilt anna. Villmarka som blei verna – » …et stort, sammenhengende og i det vesentlige urørt skog- og fjellområde -hadde vore i bruk i hundrevis av år. Samane hadde brukt området lenge før kobberverkets tid. Og i dag er Femundsmarka viktig for reindrifta – reinbeitedistrikta Gåebrien sijte og Saantin sijte har vinterbeite rundt Femunden. Mens Svahken sijte har både vinterbeite og sommerbeite i og rundt Femundsmarka.

Femundsmarka er etter våre begrep eit villmarksområde som det går fram av verneforskriften. Men det er og i aller høgste grad eit kulturlandskap. For kobberverket på Røros var skogen i marka og rundt Femunden viktig – både til byggemateriale og i form av trekol. I ein periode frå 1739 til 1822 var det smelthytte ved Femunden – Femund Hytte på vestsida av sjøen. Det var lettare å frakte malmen frå gruvene rundt Røros hit enn å frakte store mengder tømmer og trekol til Røros. På det meste budde det nærare 100 personar på Femundshytten. I 1822 var skogen så uthogd at smelthytta blei flytta sør til Drevsjø.
Malmen blei frakta med hest frå gruvene på Røros til Nordvika vinterstid og med prammar over sjøen fram til smelthytta når sjøen blei isfri. Langs Langtjønnvassdraget kan me framleis finne spor etter malmveien i form av malmklumper. Og deler av malmveien er fortsatt utan vegetasjon. (Langtjønnvassdraget er verd eit eige blogginnlegg seinare – tømmerrenner bygd sist på 1700-talet frå Femunden til Hådalsvasdraget som gjorde at såkalla «østfisk» kom inn i øvre del av Glåma.)

Mange rørosinger har Femundsmarka som sitt område-både til fiske, jakt eller fotturar. Men Femundsmarka er populær langt utover Rørostraktene. Eg husker eg blei forundra då eg kom over ei tysk bok om Femundsmarka for nokre år sidan. Og då Lars Monsen laga sitt TV-program om marka tok interessen skikkelig av. (Monsen har forøvrig etablert Femund Lodge på Elga og planlegger å bruke marka i reiselivssamanheng.) Mykje ferdsel går langs faste stiar blant anna på DNT sitt løypenett. Men mange streifer rundt på leit etter fiskeplassar og fine leirplassar. Bruken er postiv utfrå eit folkehelseperspektiv. Men slitasje og forsøpling er og ei side av trafikken. I forbindelse med jubileumsmarkeringa blei det frå reindrifta peika på utfordring knytta til hundkjøring i marka på vinterstid som uroar reinen i ein kritisk periode.

Mitt forhold til Femundsmarka: Eg må med skam meddele at det er lenge sidan eg har vore inne i nasjonalparken. Men områda rundt og då spesielt Flensmarka landskapsvernområde på vestsida av Femunden har eg besøkt titt og ofte – sommar som vinter, til fots og med kajakk. Fotografia er stort sett tatt frå «andre sida » av Femunden mot Femundsmarka eller frå kajakk.

Sidan eg for eit år sidan var på Lauvsnes for å fotografera havørna, har eg ønska meg tilbake. Nå har det blitt ny tur dit og tur med ørnemannen Ole Martin Dahle som guide og turvert. Turen blei ei like mektig oppleving som i fjor. Havørn, måker og tjuvjo – alle blir «lokka» til båten av mat som kastes ut for at fotografen skal få så gode foto som mogeleg.

Turane til Norway Nature er populære både for dei som vil fotografere og dei som vil bli med for se på havørna.

Foto frå først i veke 32 – ein stemningsrapport frå timane like før og etter soloppgang. Vekkeklokka var innstilt på 03.30 to dagar. Første morgonen var Storwartz og morgonlyset der målet. Morgonen etter var Grådalen og moltemyrane turmål. Og på veg dit var det også andre motiv å fotografere: Elgoksar, Glåma med fjellet Storskarven, flyplassen i morgonlyset….

Og moltmyrane i Grådalen svara til forventningane!

4.august var frosten så vidt innom Rørostraktene. Utpå morgonkvisten sank temperaturen såvidt under fryspunktet. Ikkje mange kuldegradene men nok til at potetgraset fraus mange stader og blåbæra blei blaute og uspiselege. Bakken blei rimkledd og mange planter fekk dekorert overflata med små frostkrystallar. Frosten slår litt ulikt til – langs bekkedrag og langs vatn frys det ikkje så lett. Det same kan gjelde inni skog og kratt. Ute på flater og myrdrag derimot kan kuldegradene derimot bite frå seg.

Eg var tidleg oppe og ute og fekk høve til å fotografere rimfrosten på sommarblomstene som i parentes tåler ei frostnatt eller to.

Strandlangs på Jæren med fotoapparat..

Foto frå Tungenes i Randaberg kommune og Hedlestø i Sola kommune, Rogaland fylke fotografert i juli 2021.

Eg har kryssa Hardangervidda frå Halne ved Rv 7 til Haukeliseter i sør denne sommaren saman med dotter Gunnhild. Litt om turen og mitt forhold til Hardangervidda er bloggtemaet for veke 27 og 28.

Gunnhild skulle gå Massiv-ruta til DNT frå Sotaseter i Breheimen gjennom Breheimen, Jotunheimen, Skarvheimen og Hardangervidda med avslutning på Haukeliseter- tilsaman 400 km. Og ho ønska følge over Hardangervidda.
Me fulgte DNT-rutene frå Halne fjellstue via Stigstuv, Sandhaug, Litlos, Hellevassbu til Haukeliseter – 100 km tilsaman.

Hardangervidda – Europas største høgfjellsslette – var «mitt fjell» i ungdomsåra. Første tur dit var i 1965 saman med morfar og mormor. Turen gjekk med kløvhest frå Lofthus ved Sørfjorden til Fagradal inne på Vestvidda. To kløvhestar bar for oss og hestane bestemte tempoet opp lia og innover fjellet. To dagar tok turen inkludert ei overnatting. Mange år seinare gjekk eg same turen to gonger då med ansvar for ein sauflokk på rundt 60 dyr som skulle på sommarbeite i Fagradal. Tove var med andre gongen. Andre gongar fuglaturar, fototurar og reine fotturar med start frå Lofthus, Kinsarvik og Dyranut. Tur i ungdommeleg overmot opp til kanten av Hardangerjøkulen for å finne skikkelig is til whiskeyen – Bourbon on the rocks! Turar langs T-merka ruter, gamle ferdselsårer, dyretråkk eller på kryss og tvers etter innfallsmetoden. Ein av dei siste lange turane var påskeskitur frå Finse over vidda og ned i Ryfylkeheiane. I seinare år (ca 30 år sidan) er ein familietur til Bjoreidalen minneverdig. Eit kraftig tordenvær holdt i alle fall den vaksne delen av familien vaken om natta. Eit lite telt ute på den store Vidda når det lyner og tordner kjennes utrygt.

Eg har tidlegare -for rundt 45 år sidan ferdas i delar av området der årets tur gjekk . Men det er så lenge sidan at landskapet opplevdes som nytt og ukjent. Og Vidda kjentes tyngre ut no som naturleg er. Eit år «i gamle dager» gjekk eg frå Litlos til Haukeliseter på dagen -to DNT-dagsmarsjar. Og ein annan gong over 50 km på ein dag. I dag er dette ikkje tenkbart.

Me møtte ei ungjente ein stad innpå Vidda, og utveksla informasjon på sedvanleg vis om kor me kom frå og kor me skulle og ønska kvarandre god tur vidare. Jenta for avgarde. «Sjå på henne pappa – så fort gjekk eg og då eg gjekk åleine» var kommentaren frå Gunnhild! Og oppmuntrande kjende kommentarar på turen som «….bare over neste haug så er vi framme» var det mange av.

Ei lita oppsummering: Sjøl om det var tyngre å krysse Hardangervidda enn eg trudde, så frister det til gjentaking. Å gå på «gamle stiar» på Vestvidda må ha prioritet.

Fototeknikken ICM – Intended camera movement – har eg vore innom i bloggen tidlegare i år. Teknisk sett dreier det seg om å bevege kamerate i det ein trykker på utløysarknappen. Nå i vår har eg som vanleg fotografert ein del blomster og har variert med å bruke ulike ICM-teknikkar. Kameraet beveges på ulik vis; Horisontalt,vertikalt eller sirkelforma bevegelser. Anna teknikk er å holde kameraet noenlunde fokusert på eit punkt mens kameraet «skjelv». Fotoutstyr eg har brukt her er Nikon D850, Nikon 70-200mm med ND-filter for å få lange nok eksponeringstider, dvs 1-3 sek.

I dei siste vekene har eg vore litt opptatt av ornitologisk feltarbeid i forbindelse med prosjekta TOV-E (Ekstensiv overvåking av hekkefugl) og Ecosystem Ridalen – Taksering av fugl. Fugleobservasjonar herifrå kunne vore bloggtema. Men eit flyktig møte med ein mår ein stad i Ridalen blir heller tema.

Måren er sjeldan å sjå – ja faktisk var dette mitt første møte med mår ute i skogen. Eg har hatt mårbesøk attmed huset ein gong eg hadde liggande noko utvatna saltfisk ute. Men mårobservasjonar ute i skogen har mangla. Spor har det vore mange av på kryss og tvers i både bjørkeskog og furuskog vinterstid. Uglekassar med perlugle og haukugle har hatt mårbesøk som har resultert i avbrutt hekking. Golvet i bua vår bar og preg av att mår og røyskatt hadde hatt tilhald der. Men som sagt mår i fri natur har glimra med sitt nærvær på mine turar.

På slutten av ei registreringsrute ein stad inni Ridalen fyrst i denne veka, kom ein mår springande. Han kryssa kursen min, forsvann inn mellom tre og einerkratt. Hyggeleg og artig oppleving tenkte eg før måren dukka opp i eit tre baki der. Fyren med sekk og kikkert var tydelegvis verdt ein kikk. Fotoutstyr blei henta fram og eg «sneik» meg fram til lyden av knekkande tørrkvist. Måren strakte seg opp på to og kikka «nyskjerrig», forsvann og klatra opp i ei bjørk. Sat der lenge nok til at eg fekk nokre foto, forsvann ned og blei borte. I bakgrunnen varsla rødvingetrosten, og plutseleg var måren attende med ein trostunge i kjeften. Klatra opp i eit tre, kikka fram på fotografen, klatra ned og forsvann utan at dette sjeldne synet blei foreviga. Såg ein skygge som for bortetter skogen for å bli borte i den tette bjørkeskogen.

På mange vis var dette ein typisk mårobsevasjon – rask og flyktig.

Mykje kunne vore skreve om måren – Martes martes – men eg henviser til artikkelen om mår i Artsdatabanken.

Nærnatur er tema i bloggen denne veka. Gråtrosten er rundt oss vår, sommar og haust – så vanleg at me nesten ikkje legg merke til han. Av og til tar eg meg i å «filtrere» vekk lyden eller synet av denne trosten. Andre fuglar og dyr blir meir interessante. Som fotoobjekt har ein gråtrost tilsynelatande lite å stille opp mot leikande orrfuglar eller harar som sloss i vinternatta. For å bøta på litt dårleg samvit overfor gråtrosten – Turdus pilaris – sette eg meg ned her ein dag for å studere og fotografere trostane som var nedom plenen på matleit. Det er ei travel tid for gråtrosten no. Ungane er i ferd med å forlate reiret og dei vaksne brukar tida si på å finne mat og passe på ungane.

Det «gjekk» ein jevn strøm av gråtrost frå skogen rundt til plenen og enga. Dei hoppa rundt, la på trostevis hovudet på skakke før dei hakka i graset og kikka opp med ei larve i nebbet. Larve ja – eg trudde det var meitemark dei fann på plenen. Men det var larver av stankelbein som var hovedbytte. To, tre eller fire hadde dei i nebbet før dei returnerte til reiret. At det finnes så mange stankelbeinlarvar i plenen er jo utruleg. Larvestadiet til insektet stankelbein er i grasmatta. Dei êt grasrøter og i stort antal kan dei gjere skade på grasenga.

I løpet av april kjem dei fyrste trostane hit frå vinterkvarter i landa rundt Nordsjøen. Gråtrosten er ein vanleg art i Norge. Opprinneleg var det ein hei- og fjellfugl men han har gradvis auka utbreinga si (100-års perspektiv) – både til meir lågareliggande strok og sørover i Europa.

I år har det vore mykje gråtrost her. Frå der eg sat hadde eg kontroll på fem reir. No i hekketida høyres gråtrosten godt. Dei varslar når skjær og kråke nærmar seg reirområdet. Enkelte fuglar reagerer og kraftig på oss tobeinte og kvitterer med skittklyser. Skittrost er eit anna navn på gråtrosten. Det er og mange døme på at ugler og andre fuglar er så tilskitna av gråtrostskit at dei ikkje kan flyge. Det er spesielt når gråtrosten hekkar i koloniar at dette kan skje.

Det varsles når andre gråtrostar kjem for nær. Det eine paret hadde tydelegvis hevd på ein plenbit for kvar gong andre prøvde seg, blei dei resolutt jaga vekk. Leven blir det og når skjæra som hekker like ved er på «rov». Og det er ikkje utan grunn. For tre år sidan blei to reir tett inntil husa «tømt» av skjæreparet. I år har det gått betre – kanhende fordi antal trostar er mange. Ikkje uvanleg å sjå 10-15 gråtroster som flyg etter skjæra. Enkelte gonger er det med nød og neppe at skjæra berger seg unna trosteflokken inn i ein granbusk eller liknande. Men skjæra og kråka får nok fatt i ein del trosteungar.

Ein liten rusletur i skogen – lyden frå gråtrostungane høyrtes overalt saman med varslande foreldre. På usikre vinger flyg ungane vekk eller dei prøver å sitte heilt stille og vere usynleg.

Litt fakta om gråtrosten henta frå Miljølære.no
Kjennetegn: Vår nest største trost (etter duetrosten) som kan bli opptil 26 cm. lang. Brystet er gyllent med svarte pilformete flekker, hodet og nakken er grå, mens ryggens brunfarge står i kontrast til den grå overgumpen. Hunnen og hannen er like.

Habitat: Gråtrosten finnes i de fleste norske habitater. Der det er skog hekker den i trær, mens i fjellet legger den reiret rett på bekken eller i kratt.

Utbredelse: Gråtrosten finnes vanlig som hekkefugl i store deler av landet, fra kyst til høyfjell.

Forflytninger: Normalt forsvinner våre hekkefugler sørover i september og oktober for å overvintre i de vestlige delene av kontinentet og på de Britiske øyer. Avhengig av bærhøsten, spesielt rognebær, kan tusenvis av gråtroster overvintre hos oss. Disse fleste av disse fuglene stammer trolig fra områder øst for Norge. I slike år kan man få besøk av gråtrosten på foringsplassen om man legger ut bær eller epler.

Næring: Meitemark, insekter, edderkopper og forskjellige plantedeler. Om høsten er krekling og rogn viktige næringskilder.

Hekkebiologi: De hekker gjerne i kolonier og er meget aggressive ved reiret. Om mennesker eller andre farer kommer for nær egg eller unger, driter de i felleskap på inntrengerne mens de lager et veldig spetakkel. Den norske hekkebestanden ble i Norsk Fugleatlas (1994) anslått til å være minst en million par. Hekkesesongen strekker seg fra april til juli. I Sør-Norge kan de noen ganger ha to kull i løpet av en sesong.

Andre navn: gråtrast, skit-trast, skjuttu

Engelsk navn: Fieldfare

Eit lite tilbakeblikk: I bloggen i juni 2017 skreiv eg dette: Røros er innvadert og okkupert av små grønne skapningar i desse dagar; lauvmakk.  Dei gnager, slafser, gomler, eter………  dei er mange og er overalt. Bjørk etter bjørk fortæres og står nakne att i sommardagen.  Men lauvmarken smaker ikkje berre på bjørka:  hageblomster, rogn, vier, blåbærlyng går og ned.

Fjellbjørkemålaren er ein liten sommarfugl som finns over heile nordkalotten. Og som sommarfuglar har den eit larvestadium – lokalt kalla lauvmakk. Små grønne markar som spiser alt som kommer i dens veg. Åra 2016, 2017 og 2018 sette lauvmakken eller fjellbjørkemålaren sitt preg på Rørostraktene. Det er sjeldan at insekt utom myggen er samtaletema, men det var lauvmakken den gongen. Dei store mengdane fjellbjørkemålarar som flokka seg rundt utelysa hausten 2016 blei til og med sak i riksmedia.

Neste vår klektes alle egga som blei lagt hausten før. Og lauvmakken – larvestadiet til fjellbjørkemålaren – sette sitt preg på skog og mark. Det var lauvmakk overalt: I trea, i lufta og på bakken. Stod du under eit tre kunne du høyre lauvmakken spise blad. Og bakken var dekka av skit frå lauvmakken. Våren 2018 var siste gongen me såg lauvmakk i nemnverdige antal.

Tilsynelatande er skogen frisk att. Fjellbjørkemålarane er her nok enda men i mykje mindre tal. «Seinskadene» er der i form av dau skog som har surna på rot og er ubrukbar til ved. Angepet var så «kraftig» at at mange tre ikkje greide å ta seg att. Å få lauvet spist opp eit år går greit – i mange tilfeller blei det danna nytt lauv på seinsommaren. Eit angrep andre året går og stort sett greit for dei fleste trea men ein del yngre tre fell ut då. Og der angrepet kom eit tredje år gjekk det galt