Måned: september 2020

Hausten – årstida då det grønne klorofyllet i plantene brytes ned og karotenoidene overtar naturscenen for ei kort stund.

Hausten og haustfargane blir forklart slik på nettsida til Institutt for biovitenskap, Universitet i Oslo: Tidlig på høsten, når dagene blir kortere og temperaturen om nettene blir lavere, mottar reseptorer i plantene et signal som starter herdingsprosesser og vekstavslutning i en forberedelse til vinter og frost. Hos de fleste planter, flerårige busker og løvtrær klarer ikke bladene overleve vinterens kulde og tørke, og faller derfor av (løvfall) før vinteren. Aldringsprosessen starter med at grønnfarget klorofyll i kloroplastene blir brutt ned av enzymer (klorofyllaser). De gule fargene som kommer tilsyne når klorofyll forsvinner skyldes karotenoider som har vært tilstede i kloroplastene hele tiden, men har vært dekket av den grønne klorofyllfargen. Noen planter har tørke- og frosttolerante vintergrønne blad (gran, furu, tyttebær, sisselrot, rhododendron). Har sommeren hatt mye nedbør er det stort innslag av brunfargete blad om høsten forårsaket av sopp.

Kortare dagar, klår luft og spennande lys morgon og kveld er og hausten.

Haustfoto frå Skårhåmmårdalen. Skårhåmmårdalen er ein liten «canyon» – omlag to km lang og 30 m djup- som skjer seg ned i skoglandskapet mellom Engan og Sundet ca 3 km frå Røros. Dalen blei til under siste istid for over 10 000 år sidan då ei smeltevannselv fann sitt løp under isen. Dalen går i nord/sørretning. Dalsidene på vestsida av dalen er bratte med stup og steinurer. Ytterst ute i dalen – i nordenden ligg ei langstrakt tjønn som ender opp i eit myrområde som er i ferd med å gro att. Plantelivet er rikt i dei bratte dalsidene som er soleksponerte.

Utsyn ut dalen mot nord. Vatnet har ikkje noko synleg utløp frå Skårhåmmårdalen. På våren under snøsmeltinga stig vannstanden fort med ein halvmeter og vel så det i løpet av kort tid. Etter kvart sig vatnet ut gjennom grunnen.

Skårhåmmårdalen ligg like ved vegen ut til Galåen. Rundt tjønna blei det for over 100 år sidan opparbeida sti med steinklopper over bekken som renn her. I enden ligg Lysthuset – ein av få gjenverande delar av eit større anlegg tilhøyrande gården i Sundbakken. Her var det pensjonat og feriestad for «byens kondisjonerte». Stiar, lysthus, kafe, tennisbane og kjeglebane var delar av dette anlegget. Rundt andre verdenskrig gjekk anlegget meir og meir ut av drift og forfalt gradvis. På side 133 i bind 1 av to-bindsverket På Sta’a og uti markom av Randi Borgos og Amund Spangen kan me lese dette om Skårhåmmårdalen: «I den dramatiske Skårhåmmårdalen med bekker, bruer og stier , en paviliong og en robåt på tjernet opplevde sundingene 1800-tallets parkideal – den «urørte» og romantiske landskapsparken.» Historia om Sundet som feriestad for «Storingan» får bli tema for ein seinare blogg.

Utsyn innover dalen mot Lysthuset.

Ved Lysthuset ender stien. Skal ein vidare må ein leite seg fram mellom eller over store steinblokker, velta tre eller følge fragmentariske dyretråkk. I snøsmeltinga er det og fleire små dammar innover som vanskeleggjer ferdselen ytterlegare. Langs dalkanten på begge sider er det stiar her og der.

To foto frå omtrent same stad i dalen med utsyn nordover- det eine tatt nede i dalbotn og det andre ca 30 m høgare oppe på dalkanten.

Lysthuset ligg i enden av vatnet eller tjønna og er eit naturleg mål for ein tur inn i dalen.

Mange speilbilder innover dalen på vinstille haustdagar.

Det kan ligge mykje informasjon i eit stadnavn. Navnet kan sei noko om korleis det ser ut på staden – (Rabban, Flata), eigenskaper knytta til staden – (Femunden, Fisklaustjønna), referere til ei historisk hending- (Kjerringdauen) eller vere knytta opp mot ein person – Trondløkkja. Ovom Rørosgård oppunder Svartåsen i tjukkaste bjørkeskogen ligg Kjerringdauen – eit navn som fortel kort og brutalt at her daua ei kjerring .

Hendinga som har gitt navnet Kjerringdauen skjedde for så lenge sidan som 27. juni 1803. Då døyde Gjertrud Larsdatter Opdal – 72 år gamal – på denne staden. Ho hadde gått frå Røros der ho budde i Spjellet, til Rødalen for å samle skjeftegras. Skjeftegras eller skavgras blei brukt til skurekostar. Ho var tynnkledd. På heimvegen blei Gjertrud overraska av snøvêr og kulde. Då ho ikkje kom innom søstera som avtalt, blei det lett etter henne. Dagen etter blei Gjertrud Larsdatter Opdal funne død av «Ungkarl Jochum Pedersen Selboe og Mænderne Jens Bonde, Ole Ditlevsen og Lorentz Ellingsen Spell.» Kilde Røros Museums og Historielag samt infotavle på Kjerringdauen.

Gjertrud Larsdatter Opdal var ute for å samle skjefte eller skavgras. Skavgras er ei snelle som veks over heile landet. Eit kjenneteikn på skavgras er den stive ru stengelen. Stengelen kan ha meir enn 50 % kiselsyre som kiselinnleiringer – eller harde korn.

I Wikipedia står dette om skavgraset: Skavgras (Equisetum hyemale) er en flerårig plante av snellefamilien, og blir 20-90 cm høy. «Blomstringen» (sporeaks) skjer fra mai til oktober. Skavgras er en mørk grønn loddrett vekst med relativt få ledd og en enkelt, knoppliknende sporebærer (sporeaks) i toppen. Stengelen er loddrett opptil 8 mm tykk, og har ikke greiner. Den har slirer som er gulbrune, og som faller tidlig av. De nederste slirene er litt sammensnøret, og etter felling sitter som regel noen av slirene igjen på stengelen. Sporeaksene i toppen er gulbrune eller brune, og er på ca. 10-15 mm.

Planten er ru og hard og blei brukt til å skure golv og å polere. På setrene blei skavgraset brukt til å skure gryter og melkekar. Skavgras er også eit svært godt slipemiddel og kan konkurrere både med stålull og sandpapir. Håndverkare har brukt skavgras til å pusse produkter både av horn, tre og metall.

I blogginnlegget Juleforberedelser i Falkbergets ånd i bloggen Falkbergets Rike skriv Åse Berg i 2016 om skjefte eller skavgras: » … Stadens fornemme kvinner hadde ikke lite strev uken i forveien med å blanke knapper og presse våpenkjoler og stoppe ridebukser. Og for anledningen var det stor oppstasing av Rektørsgården. Vaskekoner med stamper og bøtter og sandtraug og skjeftetuer kløv i trapper og stiger. Knoph selv førte nøye oppsyn med at ble som det skulle.” Sitat frå Fra Fjerde Nattevakt.

I blogginnlegget forklarer Åse Berg meir om korleis ho lager og bruker «skjeftetuggu»

«Det er mange måter å gjøre det på. Jeg vet ikke om min er spesielt vanlig. Jeg fant ut at den måten jeg ville bruke den var med flatsida. For å kunne skure bord bl a. Da bretter jeg stenglene slik at lengden blir omkring 15 cm, og legger mange slike sammen til en passende tjukk bunt. Syr gjennom med sterk tråd fra øverst til nederst slik at den blir fast og holder gjennom mange skurerunder. Noen bruker å lage en skrubb. Da surrer de kanskje bare i ene enden. Vet ikke riktig. De «innfødte» har kanskje sin egen måte å lage på, men jeg kjente ingen som kunne det. Virker som fint sandpapir. Gir glatt fin flate på bordet. Bruker dem av og til på vegger også. Og ofte på skjærefjøler av tre. Og på treboller.«

I folkemedisinen blei skavgras brukt omtrent som kjerringrokk. Planten er særlig blitt brukt ved sårbehandling og til bekjempelse av hodelus. I Urtekildens planteleksikon er det mykje å lese om skavgraset og bruken av det.

Takk til Åse Berg for lån av foto og tekst.

Blogg nr to frå Jærturen- denne gongen frå Revtangen. Trekkfugllokaliteten i Klepp kommune som mange fotografar og ornitologar søker til. Ein steintange ut i havet som bryt sandstrendene gjer at her er det som oftast ly og mat å finne for trekkande fuglar enten vinden bles frå sør eller nord. Sidan 1937 har det vore organisert ringmerking her – både ved stranda og ved ringmerkingsstasjonen lenger inne.

Min sitteplass denne morgonen var bak ein voll av tare som hadde bygd seg opp mellom rullesteinstranda og havet. Eg fekk både god kamuflasje samstundes som eg hadde fuglane på høgde med kameraet – flott perspektiv.

Store mengder tare kastes inn på stranda når det bles og stormar. Taren tar til å råtne når det er litt varme og blir til det perfekte oppvekstområdet for tarefluer og andre insekt. Matfat for vadefugl, ender, stare, måker….

I trekktida er det mange vadarartar som mellomlander på Revtangen. Det er ikkje uvanleg å sjå opptil ti artar på ein dag i tillegg til ender, måker, rovfuglar og spurvefuglar.

Polarsnipe med eit snev av sommardrakt.

Staren finn og mat i tarevollane på Revtangen og fleire flokkar overvintrar. Her ein ungfugl som er i ferd med å skifte til vinterdrakt.

Ei veke på Jæren med høve til strandturar og fotografering, må resultere i fleire innlegg i bloggen. Og sjølsagt vil tobeinte skapningar med vinger stå i fokus. På denne tida er hausttrekket av vadefugl sørover langs kysten frå hekkeområda i nord markant. Langs Jærkysten finn dei rikeleg med næring som er viktig for ein liten kropp som kjem langveis fra og skal fly langt vidare.

Den svenske forfattaren, ornitologen og naturkunstnaren Lars Jonsson utga i 1983 boka «Øya Bilder fra et sandrev«. Ei bok om eit sandrev på Gotland som blei skapt av strømmar og stormar i løpet av ein vinter. Boka handlar om livet på «øya» – særleg fuglalivet -i hektiske sommarmånader før ein auguststorm vaskar vekk øya. Eg kom til å tenke på boka då eg fann «mi øy» i enden på Hedlestøstranda – ein vasslok skapt av vatn frå ei dreneringsgrøft. I vassloken på stranda mellom sanddynene og havet hadde mange vadefuglar funne ein stad med god næringstilgang.

Artsmangfoldet er er stort på denne tida. I ein vaderflokk kan ein treffe mange artar – i dammen «min» var det seks vadarartar: Myrsnipe, polarsnipe, tundrasnipe, dvergsnipe, sandløpar og sandlo. Vadarane kan på denne tida vere vanskeleg å skilje frå kvarandre då flokkane består av fuglar med litt sommardrakt, vinterdrakt og stort innslag av ungfuglar. Men ved å sjå på storleik, nebbform/lengde, vingestriper, høyre sang/varsellyd….. kjem ein til vanleg fram til ein konklusjon.

Begrepet «jizz» forklarer på ein framifrå måte korleis me amatørornitologar kan artsbestemme ein fugl på ein-to-tre; ofte lenge før andre har oppfatta at det er ein fugl. Frå Wikipedia: Jizz or giss is the overall impression or appearance of a bird garnered from such features as shape, posture, flying style or other habitual movements, size and colouration combined with voice, habitat and location.

Dammen låg i le av høge sanddyner slik at morgonsola ikkje nådde ned før eit stykke utpå morgonen. Dette saman med lyset som havet reflekterte ga eit flott dempa fotolys. Og med ei stille vassflate på dammen blei det flotte refleksjonar.

Vadefuglane – spesielt ungfuglane -er lite sky på denne årstida. Eg låg langflat på stranda for å få så låg kameravinkel som mogeleg og for å utnytte det flotte lyset maksimalt. Så tidleg hadde eg stranda nesten for meg sjøl – einaste trussel var morgenglade hundar på luftetur…

Og akkurat som Lars Jonsson si øy på Gotland forsvann så er nok dette og ein biotop som i løpet av kort tid tørkar inn eller at tilførselsbekken finn ein ny veg å renne.