Måned: januar 2020

I bloggen min for snart fire år sidan i mars 2016 skreiv eg om farfar – Thorleif Andreas Thorsen- og hans tur som førstereisgutt på stålbarken Bell. Eg synes historia er verd å ta fram att igjen for å fortelje om ei tid som var. Historia blir fort glømt.

I januar 1915 mønstra farfar som 17-åring, på seilskipet 4m Bell i London. Bell var ein firemasters (4m) stålbark, og då var Bell det største seilskipet under norsk flagg. Farfar var som sagt førstereisgutt, og denne seilasen med Bell skulle bringe han til «andre sida av jorda» til Japan og attende att. Ein tur som skulle ta bortimot 15 månader.

Bell var ein firemasta bark -eit imponerande skip å sjå til – 57 m frå vasslina opp til toppen av masta! Med full seilføring utgjorde seila 4500m² – 4,5 mål! Ein bark er i følge Store Norske leksikon «et seilskip med minst tre master, hvorav alle har råseil unntatt den akterste, som har sneiseil (mesan). Dette er en av de vanligste riggtypene, særlig for større skip. Norges største skoleskip Statsraad Lehmkuhl er en bark.»

Farfar Thorleif Andreas Thorsen – nr 4 frå venstre i bakre rekke – reiste frå Stavanger i januar 1915 med Englandsbåten til Newcastle – 17 år gamal -for å mønstre på stålbarken Bell som låg i London. Mannskapet besto av blant anna sjøfolk frå Sandnes og Stavanger fordi «de var kyndige i både bibel og salmesang». Bell var bygd i 1901 og var i 1914 eigd av eit tysk rederi. Same året blei skipet tatt som krigsbytte av britiske myndigheter og solgt til Tønsbergrederiet Alf Monsen .

Det var krig. Tyske myndigheter meldte at også allierte skip ville bli torpedert. Bell var merka med «BELL Norway» malt på seil og med norske fargar malt på skipssida. 26. februar 1915 blei Bell buksert ut av dokk i London. Ei lang ferd starta som skulle bringe mannskapet til andre sida av jorda og attende. Etter to månaders seilas ankom Bell Baltimore. Her lasta dei oljefat som skulle fraktas til Japan. På denne tida blei eit av Cunard-linas passasjerskip senka ved Irland. 1195 passasjerar og manskap omkom! Om dette var medvirkande til at halve mannskapte mønstra av i Baltimore og måtte erstattas, vites ikkje.

Etter Baltimore gjekk ferda gjennom Panama-kanalen – som hadde åpna i 1914 – til Yokkaichi i Japan. På den tida var det kun ei handfull norske skip som årleg anløpte japanske havner.

Stillehavet gjorde ikkje skam på navnet – det tok fire månadar å krysse! Ved Galapagos blei det ein liten stopp:«….nord for Galapagosøyene kom vi inn i et område der hele havet var dekket av svære skilpadder……..fanget fem skilpadder som veide fra 50-70 kg…..Hele besetningen hadde den herligste skilpaddesuppe og kjøtt i tre dager.» skriv Karl Einar Johansen i boka om Bell.

Oljefata blei lossa i Japan. Fleire av mannskapet prøvde å rømme; «risbrennevin og geishaer trakk» skriv Karl Einar Johansen. Det kom så langt at kapteinen måtte true med pistol for å forhindre rømming, Ferda gjekk attende til Portland i USA – ein av dei raskaste seilasane over Stillehavet som nokon gong er gjort med eit så stort seilskip. I Portland lasta dei kveite for Falmouth i Storbritannia. Frå Portland seila dei sørover i Stillehavet mot Kapp Horn. Ved Pitcairn Island blei dei stoppa av etterkommere etter mytteristane frå HMS Bounty (1798), som ville bytte varer.

Bell runda Kapp Horn 23.-24. januar 2016.  28.februar 1916  praia mannskapet ein passasjerdampar utenfor Brasil for å få nytt om krigen.  Dei hadde då ikkje høyrt noko om kva som skjedde i verda sidan dei seilte frå Portland tre månadar tidlegare – 28. november året før!

30.3.1916 – eit par dagsseilaser frå England – blei Bell brakt opp av ein tysk ubåt – U44. Sidan Bell førte last som skulle til England – såkalla Kontrabande, skulle skipet senkas. Mannskapet fekk ein halv time på å forlate skipet. Sprengladningar blei plassert i Bell og detonert. Men seilskipet ville ikkje synke, og ubåten måtte avfyre ein torpedo for at Bell skulle synke. Livbåtane blei taua eit stykke mot land av ubåten og etter 19 timar blei dei tatt opp av svenske DS Stockholm og tatt med til Liverpool.

Like etter torpederinga blei det avholdt sjøforklaring. Under sjøforklaringa la skipper Ellingsen fram ein «kvittering fra den tyske undervansbaats kommandant» på at Bell var senka av ein tysk ubåt fordi «Führung von Kontrabande für England versenkt worden». Kvitteringen var stempla (!) og underskrevet G.Krame, Oberleutnant zur See.

Det høyrer med til historia at eit år seinare var farfar ombord på seilskuta Sagitta på veg frå USA til Danmark. Sagitta blei senka aust for Shetland! Mannskapet gjekk i livbåtane og måtte ro i tre døgn før dei nådde land på Utsira.

Farfar var førstereisgutt på turen med Bell. Etter krigen seila han med med fleire skip tilhøyrande rederiet Alf Monsen i Tønsberg og med skipper Thorvald Ellingsen. Her er attesten skipper Ellingsen skreiv etter første turen med Bell:

I 1925 – heilt på slutten av seilskutetida fekk farfar sitt «Skibsførercertifikat for seilskib af hvilken somhelst størrelse» Sertifikatet er utstedt til Thorleif Andreas Thorsen….født den 22.mars 1897 i Stavanger: lys af haar, blaa af øine, middels af høide… Etter andre verdenskrig seila han ei kort tid med Christian Radich.

Teksten her bygg på boka Bell av Karl Einar Johansen som og var førstereisgutt på Bell, «En cigar for det stolte skip Bell» skrevet av Sven Egil Omdal og trykka i Stavanger Aftenblad i 2009 samt bruk av Wikipedia, Skipshistorie.net, Sjøhistorie.no m.fl

Fotobloggen har ærfugl som fototema denne veka. Eg hadde nyleg ein fotodag ved Straumen i Inderøy kommune kor eit stort antal ærfugl overvintrar. Straumen er namnet på kommunesenteret i Inderøy kommune men og namnet på den kraftige tidevannstraumen mellom Trondheimsfjorden og Børgin eller Borgenfjorden som det står på karta.

I 1885 blei det satt i drift ei kvern som utnytta dei store vassmengdane som fire gonger dagleg strømmer gjennom Straumen. Kverna var bare i drift i sju år. I dag er det restaurerte/oppattbygde murar frå kverntida som er minne om den tida.

Det blei ein dag med trøndervêr – regn og sol men mest regn. Surt vêr: Regnbyger i januar, eit par varmegrader og vindtrekk frå vest er ikkje vintervêr å foretrekke. Varierande fotoforhold altså men regnvêr har og sin sjarm og fotografiske utfordringar. Eg hadde ei tilsvarande fotoøkt her i fjor, men då var det kuldegrader, sol og snødekt landskap.

Portrett av ærfuglen – Somateria mollissima. Hannen er vel kjent med sin karakteristiske svarte og kvite fjørdrakt med rosa bryst og grøn nakke. Men hoa er vel så vakker med sin brunspetta fjørdrakt.

Ærfuglen er vår største dykkand og hekkar langs heile kysten. På nettsida til Artsdatabanken kan me lese meir om ærfuglen.

«Ærfuglen er vidt utbredt på den nordlige halvkule. Den er blant de mest robuste artene og kan hekke så langt nord som det finnes åpent hav om sommeren, og snøbart land til reirplassene.

Totalbestanden i Europa ligger på ca. 2 millioner individer i vinterhalvåret. I Norge er det antatt at det hekker omkring 90 000 par. Halvparten av disse hekker nord for polarsirkelen. I vinterhalvåret er det beregnet et det holder til omkring en halv million ærfugl i vårt land. Av disse finnes ca. 160 000 i Nordland.»

Den biologiske produksjonen i Straumen er stor. Kråkeboller, sjøstjerner og blåskjell er ettertrakta mat for ærfuglen. Det er fasinerande å stå oppe på brua over Straumen og sjå ærfuglane som «beiter». Sjøen er så klar at me kan følge fuglane under vatn.

Livlig når ærfuglflokkane «arbeider» seg gjennom Straumen – enten vatnet renn ut av eller inn i Børgin. Plutseleg som på kommando dukkar heile flokken, er under ei lita stund før dei sprett opp at til overflata fort som ein kork. Slik beiter dei seg oppover mot straumen før dei lar seg drive nedover att og begynner på ein ny runde.

E-kallens «Cooing-calls» som det heiter på engelsk, høyres ofte no og utover mot våren. Svein Haftorn skriv «a-oh! a-oh!» i Norges fugler. I Gyldendals store fugleguide beskrives ærfuglens lydar slik….Hannen har karakteristiske hule myke glissandorop under spillet…..»a-ooh-å»…. Hoa kakler ufortrødent «gak-ak-ak-ak…» som en fjern liten fiskeskøyte.»

Sjøl om det er ei stund til hekketida kurtiseres det ivrig flokken. Fuglar – begge kjønn – reiser seg opp og slår med vingene. Eller bevegelsen som kalles «Neck-Jerk display» i engelsk litteratur og kan oversettes med nakkedust-bevegelse? Kan se litt komisk ut når e-kallen bøyer hovudet bak og så med stiv nakke bikker overkroppen framover att.

Leik med lang eksponering.

Fjørdrakten – tett på

Eg var så heldig å få ein tur til Ålesund forrige veke – barnebarnpass! Og når meteorologane hadde lova vind med styrke over 20 meter pr sekund såg det også lovande ut for litt fotografering innimellom «oppdraget». Alnes på Godøya -fire tunellar unna Ålesund sentrum – er ein fin stad å oppleve havet når vinden er sterk.

Eg tenker ofte på innleiinga til Aleksander Kiellands roman Garman og Worsøe når eg er ved havet – enten havet er i opprør eller flatt som Femunden temma av vinterens kulde: Intet er så rommelig som havet, intet så tålmodig. På sin brede rygg bærer det, lik en godslig elefant, de små puslinger som bebor jorden, og i sitt store kjølige dyp eier det plass for all verdens jammer. Det er ikke sant, at havet er troløst, for det har aldri lovet noe: uten krav, uten forpliktelse, fritt, rent og uforfalsket banker det store hjertet – det siste sunne i den syke verden.

Det blei to fotoøkter på Alnes – ein dag med sterk vind og hav i opprør. Neste dag kraftfulle bølger som det ofte blir etter vindfulle dagar.

Eg fekk ikkje heilt taket på bølgefotograferinga første dagen. Det var noko med perspektiv og lys som ikkje fungerte for meg denne dagen. Eg fekk ikkje til å fanga «øyeblikket» i havet som velta inn mot land. Lyset var dårleg og grått – og resultata blei enda gråare! Kan hende var årsaken at eg ikkje våga å gå nær nok stranda. Det blei derfor fotografering med lang lukkartid – 1/5 sek til 1/2 sek, liten blendaråpning, ISO 500, Frihand med støtte. Og i ettertid litt etterbehandling og fargekorrigering i Lightroom. Resultatet blei eit meir dempa – eller temma – hav og ein meir tilfreds fotograf!

Det er livgivande å kome ut til havet; dra inn lukta av salt sjø, høyre susen av havet og drønna frå bølger som knuses mot stranda. Eg skjøner kva eg går glipp av, busett som eg er langt frå kysten «inn i landet mellom fjellene i den yndigste dal». Kielland skildrar dennne lengselen etter havet så godt i nevnte innleiing til Garman og Worsøe: Men ta så en av disse strandboerne, flytt ham langt inn i landet mellom fjellene i den yndigste dal, du kan finne, gi ham den beste mat og de bløteste senger. Han vil ikke røre din mat, ikke sove i sengene, men uten å se seg om vil han klatre fra fjell til fjell, inntil han langt, langt ute skimter noe blått han kjenner. Da går hans hjerte opp, han stirrer mot den lille blå stripen som glitrer der ute, inntil det begynner å glitre blått alt sammen. Men han sier ingenting.

Innleiinga til Garman og Worsøe fortener å bli lest samanhengande – litteratur i verdensklasse:

Intet er så rommelig som havet, intet så tålmodig. På sin brede rygg bærer det, lik en godslig elefant, de små puslinger som bebor jorden, og i sitt store kjølige dyp eier det plass for all verdens jammer. Det er ikke sant, at havet er troløst, for det har aldri lovet noe: uten krav, uten forpliktelse, fritt, rent og uforfalsket banker det store hjertet – det siste sunne i den syke verden.
Og mens puslingene stirrer utover, synger havet sine gamle sanger. Mange forstår det slett ikke, men aldri forstår to det på samme måte. For havet har et særskilt ord til hver især, som stiller seg ansikt til ansikt med det.
Havet smiler med blanke, grønne små bølger til de barbente unger som fanger krabber, det bryter i blå dønninger mot skipet og sender den friske, salte skumsprøyt langt inn over dekket, tunge, grå sjøer kommer veltende mot stranden, og mens trette øyne følger de lange, hvitgrå brenningene, skyller skumstripene i blanke buer over den glatte sanden. Og i den dumpe lyden når bølgen faller sammen for siste gang, er det noe av en hemmelig forståelse, hver tenker på sitt og nikker utover – som om havet var en venn som vet alt og gjemmer det trofast.
Men hva havet er for dem som bor langs stranden, får ingen vite, for de sier ingenting. De lever hele sitt liv med ansiktet vendt mot sjøen. Havet er deres selskap, deres rådgiver, deres venn og deres fiende, deres erverv og deres kirkegård. Derfor blir forholdet uten mange ord, og blikket, som stirrer utover, veksler etter det uttrykket havet har – snart fortrolig, snart halvt redd og trossig.
Men ta så en av disse strandboerne, flytt ham langt inn i landet mellom fjellene i den yndigste dal, du kan finne, gi ham den beste mat og de bløteste senger. Han vil ikke røre din mat, ikke sove i sengene, men uten å se seg om vil han klatre fra fjell til fjell, inntil han langt, langt ute skimter noe blått han kjenner. Da går hans hjerte opp, han stirrer mot den lille blå stripen som glitrer der ute, inntil det begynner å glitre blått alt sammen. Men han sier ingenting.

Kvilelaust fêr flokken med gråsisik gjennom fjellbjørkeskogen på leit etter bjørkefrø. Med akrobatisk eleganse beveger dei seg rundt på dei ytterste tynne bjørkegreinene der bjørkefrøa fins. Gråsisiken er ein liten fugl som mange nok har sett utan å kjenne arten: Flokkar med små lys grå fuglar som beveger seg raskt gjennom skogen. Gråsisiken er ein vanleg art om vinteren i Rørostraktene. I 2019 hadde bjørka krafig frøsetting – noko som gråsisiken drar nytte av no.

I romjula kom eg tett på ein liten flokk utmed Rambergsjøen – og fekk tid til å fotografere dei før dei forsvann vidare på matleit. Vakkert med desse små gråbrune og kvite fuglane hengande ytterst ute på rimtunge bjørkekvistar. Ekstra flott blir det når ein hann med sitt karminrosa bryst viser seg fram.

Ein fugl etterlater seg ikkje så mange spor. Men når gråsisiken har beita i eit bjørke tre vil snøen under vere dekka av frø og dekkskjell.

Gråsisiken er ca 13 cm lang frå nebbspiss til ytterst på halen og veg ca 14 g. Me har fire sisikartar her til lands: Gråsisik, brunsisik, polarsisik og grønnsisik. Polarsisiken hekker nord i landet og skiljes frå dei sisikartane med at han er lysare, har ofte mykje rosa i brystet og kvit overgump (halerot). Men og gråsisiken kan ha svært lys fjørdrakt. Brunsisik er som navnet seier litt meir brun enn dei andre og påtreffes sør i Norge. Arten er vanskeleg å skilje frå gråsisik i felt og reknes og som eigen gråsisikrase av nokon systematikare. Grønsisiken er deriomot lettare å skilje ut – grøn som han er!

Gråsisiken lever i flokkar utanom hekketida og har som alle små fuglar eit særleg høgt energibehov om vinteren. Flokkar er lettare å oppdaga enn einslege fuglar, men på den ande sida vil mange auger raskare oppdaga ein rovfugl. Det er ikkje uvanleg å treffe på flokkar med både gråsisik og grønnsisik.

Gråsisik har frø – og då spesielt bjørkefrø – som hovednæring gjennom vinteren. Eg blei litt nyskjerrig på bjørkefrøa som er hovedføda for store mengder gråsisik (og andre artar) gjennom ein heil vinter.

Bjørka er i Norge delt inn i tre artar: Hengebjørk, vanleg bjørk (dunbjørk) og dvergbjørk. Hengebjørka – også kalla låglandsbjørk – er litt meir varmekjær enn den vanlege bjørka. Dvergbjørka som er ein busk og mange kaller fjellris, finn me i åpne høgareliggande områder. Fjellbjørka- ein underart av bjørk – som me har her på Røros, danner skoggrensa mot fjellet. (Sør i Europa er det gran som danner tregrensa.) Bjørkas genetikk er temmeleg innfløkt og eg lar temaet ligge!

Bjørka er sambo – dvs at bjørka har både hanblomster med pollen og hoblomster på same tre. Bjørkepollenet kjenner dei fleste frå blomstringstida om våren når hannraklene heng tett på trea og pollenskya driv. Mange tenker vel at dette er bjørkefrø. Men frøa dannes når hoblomsten befruktes, og hoblomsten er langt meir anonym på våren.

Utover sommaren og hausten utvikles frøa. Me seier «frø» men i botanisk sammenheng er dette ei nøtt! Bjørkefrøet er lite og det har to «vinger» som hjelper til når frøet skal spres. På eit tidspunkt utpå hausten/vinteren er frøa modne og dei dett ned – enten av seg sjøl eller av vind eller når gråsisiken begynner å beite frø.

Bjørkefrøet sine vinger har som funsksjon å hjelpe til med spredningen av frøet. Dei fleste frøa dett nok rett ned men eit og anna får hjelp av vinden eller ein gråsisik til å «fly» vekk. Eg vil anta – utan att eg har funne informasjon om det – at sjølve frøet eller nøtta har høgt næringsinnhald.